پراکسیس

آزادی نسبتی دارد با کنجکاوی. کنجکاوی یعنی که در اطراف چیزی بچرخیم، از وجوه مختلف بررسی کنیم و سعی کنیم ناشناخته‌ای را دریابیم. اینکه آدم نسبت به چه موضوعاتی کنجکاو است و در چه زمینه‌هایی ماجراجویی می‌کند، تعیین کننده قسمت مهمی از زندگی اوست. کنجکاوی و ماجراجویی بخش اصلی یا ضروری زندگی نیست اما نشان از این مهم دارد که فرد تا چه حد میل به «یادگیری» دارد و چه اندازه میل به زیستن و کشف کردن را در خود «زنده نگه داشته» است.

یکی کنجکاوی مهندسی دارد، دیگری در کتاب‌های تاریخ یا ادبیات، یکی در بازار ارزهای دیجیتال، یکی همیشه دنبال یافتن پارتی و ارتباط با نهادهای قدرت است و یکی هم مثل من کنکجاو است جوامع بومی و کوچک مقیاس را درک کند؟ کی یک جمع کوچک تبدیل به یک جامعه بزرگ می‌شود؟ جامعه در یک زمانه و زمینه خاص چطور به زیست خود ادامه می‌دهد؟ چه نسبتی بین جامعه و تولید کارهای خلاقه هست؟ چه مسائلی در کانون تنش‌های یک جامعه است؟ تنش‌های یک جامعه را چه مسائلی می‌سازد؟

آدمی به خودی خود در طبیعتِ وحشی آزاد است اما از لحظه‌ای که زندگی جمعی را در طبیعت و بعد در شهرها آغاز می‌کند با مساله‌ای به نام «آزادی» روبرو می‌شود. رابطه جمعیت با فرد چیست و چگونه باید باشد؟ نکته قابل توجه این است که آزادی مساله‌ای جمعی است اما از شخص شروع می‌شود. به عبارت دیگر جمع شاید قوانین، نرم‌ها و یا باورهایی را شکل دهد که آزادی یک فرد را محدود می‌کند اما فرد همچنان در بیشتر مواقع می‌تواند آزادیِ فردی خویش را در حیطه خصوصی خود حفظ کند. حتی در تمامیت‌خواه‌ترین حکومت‌ها، اندکی از حیطه خصوصی فردی باقی می‌ماند و یا جمعیتِ پنهانیِ کوچک و همدلی را می‌توان یافت که آزادیهای خود را در کمترین حد ممکن و در مخفی‌ترین حالت تمرین می‌کنند و بدست می‌آورند.

از این رو با این که آزادی مساله‌ای جمعی است، در ابتدا به صورت فردی و تمرین در یک جمع کوچک بدست می‌آید. گرچه پذیرش این باور برای همگان آسان نیست. منظورم این است که اکثر افراد مایل‌اند خود را به عنوان یک عامل موثر در روند کسب آزادی کنار بگذارند و آزادی را حقی بالذات می‌پندارند که باید در هنگام تولد با آنها همراه باشد. اما تجربه بشری نشان می‌دهد که کمترین آدمی در کمتر نقطه‌ای از دنیا متولد می‌شود که زیر بار سنگین عقاید مذهبی و قومی نباشد یا زیر بار فرهنگ فشرده و متعصبی پرورش نیابد. از این رو هر فردی در هر جای دنیا که متولد شود قسمتی از زندگیش صرف این می‌شود که آزادی خود را حداقل به صورت فردی در اندیشه‌ها و باورهایش کسب کند، سپس جمعیت کوچکی بیابد که باورها و مرام مشابه او دارند و آزادی‌هایی را با یکدیگر تمرین می‌کنند و به دست می‌آورند.

بنابراین میزان آزادی و آزادگی یک فرد به میزان تلاش وی برای بدست آوردن آزادی در اندیشه و دوری از تعصبات فکری در مرحله اول است. وقتی از این تعصبات آزاد شود و راه و رسم آزادگی پیش گیرد، در مرحله بعدی می‌تواند جمعیتی را بیابد یا شکل دهد که ارزش‌های مشترک دارند و روشِ خاصی از آزادی را تمرین می‌کنند.

آزادی با کنجکاوی همسایه است و کنجکاوی یا حتی شاید بتوان گفت ماجراجویی راه یا «روشی شناختی» است برای اینکه دریابیم قصد دنبال کردن کدام ارزش‌ها و اهداف را در زندگی داریم. این مهم وقتی به دست می‌آید که خود را به موقعیت‌های ناشناخته‌ بیاندازیم و خود را مورد آزمایش قرار دهیم تا دریابیم کدام اهداف و ارزش‌ها برای ما مهم هستند و تا چه حد می‌توانیم سختی را در راه به دست آوردن آنها تحمل کنیم.

نکته آخر اینکه معنی بخش زندگی سرمایه مالی نیست بلکه شناخت و شکل دادن به مجموعه‌ای از ارزش‌ها و اهداف شخصی است که می‌تواند هر تلاشی را در زندگی معنی‌دار کند و هر وسیله‌ای از جمله سرمایه مالی را در جهت این ارزش‌ها به کار بندد. به همین شکل، میزان شناخت فرد از اهداف و ارزش‌هایش به میزان کنجکاوی وی در زندگی بسته است. شناخت این امور آدمی را با روند سیال زندگی همراه می‌کند و تحمل سختی‌ها برای رسیدن به آزادی را هموارد می‌سازد.

در مواقعی حس می‌کنم در آستانه مردن هستم. ممکن است دیگر نفسم بالا نیاید و تاریکی مرا در خود بگیرد. ناگهان دچار حالتی می‌شوم که گویی تا مرگ چند قدم فاصله دارم. قلبم به شدت می‌زند و نفسم به سختی بالا می‌آید.

گاهی نمی‌توانم هیچ تلاشی برای بهبودِ حالِ خودم کنم. این حالت دردناک درونی را پذیرفته‌ام و دائم با افکار و کارهایم به آن دامن می‌زنم. حالت تهوع و مریضی را قبول کرده‌ام. مایل نیستم غذای سالم مصرف کنم. انرژی برای ادامه ندارم.

گاهی فکر می‌کنم هر روز به تاریکی عمیق‌تری فرو می‌روم. هر کاری می‌کنم بی‌نتیجه است. هر بار تلاش می‌کنم شکست می‌خورم و در نهایت عده زیادی را می‌بینم که به راحتی زندگی می‌کنند. با افراد زیادی که اطراف ایشان را گرفته‌اند در رفاه‌اند. من یک بازنده‌ام.

این مشکلات را پیش هر روانشناسی ببریم، بعد از چند نمونه تست و یک سری سوالات احتمالا تشخیص دهد که ما دچار افسردگی هستیم و گاهی هم حمله عصبی (panic attack). شاید هم بگوید مایوس‌ایم و زیادی خودمان را با بقیه مقایسه می‌کنیم.

اما به گمان من این حالات نتیجه یک ناهنجاری روانی یا روان‌تنی نیستند. این حالاتی که ما تجربه می‌کنیم طبیعی هم نیستند اما «نرمال» اند. منظورم از نرمال این است که امروزه تقریبا همه آدم‌ها به خصوص آدم‌های شهری در سطوح مختلف این حالات را تجربه می‌کنند. اما طبیعی نیست که انسان این حالات را در سطحی که امروزه دچار آن است تجربه کند، به این معنی که آدمی در طبیعتِ خودش اینطور گرفتار و ذلیل نیست.

به گمان من این حالات ناشی از رشد و بالیدن در یک بستر اجتماعی ناهنجار است. در واقع من ناهنجاری را بیش از آنچه فردی بدانم، مساله‌ای اجتماعی می‌دانم. ناهنجاریِ اجتماعی که از خانواده شروع می‌شود و در نهادهای مختلف آموزشی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به آن دامن زده می‌شود. بنابراین نرمال این است که در سطوح مختلف این احوالات را تجربه کنیم! در غیر این صورت یعنی اگر این احوالات را نداشته باشیم یا کمتر داشته باشیم به نوعی «غیرنرمال» خواهیم بود.

مشاوری که نام ناهنجاری بر احوالات ما می‌گذارد، خودش فارغ از این احوالات نیست و کسی که سعی می‌کند با یک سری پیشنهادات و راه‌حل‌ها به ما کمک کند، خودش در سطوح دیگری همین احساسات را تجربه می‌کند.

در اکثر مواقع ما در یک «بستر نگران» رشد کرده‌ایم، منظورم نگرانی‌هایِ بی‌شمارِ خانواده است. همچنین در یک «بستر رقابتی» در آموزش و پرورش زیست کرده‌ایم. بعلاوه در جامعه‌ای زندگی کرده‌ایم که اولویت نخستش «کسب رتبه مالی» بوده است. در یک نظام سیاسیِ عمودی عمر خود را گذرانده‌ایم که ساختار عمودی خود را دائم به رخ ما کشیده است و ما را دعوت کرده با پذیرفتن ارزش‌ها و باورهای او از پله‌های ترقی بالا برویم و معیارهای کار یابی و حفظ کار را بپذیریم تا حقوق بیشتری دریافت کنیم.

نگرانی، رقابت، کسب رتبه مالی و ارزش‌های عمودی در ما نهادینه شده‌اند و با کمتر کسی مواجه شده‌ایم که این پایه‌های زندگی را به شکل هوشیارانه پس بزند. زیست خودش را بر پایه اصول و ارزش‌هایی انسانی بنا کرده باشد و بنا بر جستجوگری و لذت بردن از کشف‌های کوچک داشته باشد. ما به ندرت با کسی مواجه شده‌ایم که سرمایه مالی را مبنای رتبه بندیِ فردی و اجتماعی نداند، رقابت را پس بزند و بی‌باکی را جانشین نگرانی کرده باشد.

وقتی چنین مدل زنده‌ای مقابل خود ندیده باشیم، قائدتا تبدیل به میانگینی از ارزش‌هایِ ساختاری ذکر شده در بالا خواهیم بود یعنی فردی نگران (دلواپس)، رقابت دوست و رتبه طلب که همیشه مترصد است ارزش و اهمیت خود را از نهادهای مختلف دولتی کسب کند.

در عوض من فرد ایده‌آلی را می‌توانم در ذهن متصور شوم. آدم ایده‌آل من فردی تنها و گوشه‌گیر نیست. به هیچ وجه دیدگاه مرتاضانه‌ای به دنیا ندارد و درویش مسلک نیست. از سوی دیگر آدم شهری شده و گرفتارِ روزمرگی هم نیست. آدمی نیست که خود را گرفتار جلوه دهد و وقت نداشته باشد. فرد آیده‌ال من در یک کلمه آزاد است و آزاده‌گی می‌کند.

فرد ایده‌آلی که می‌توانیم در ذهن بپرورانیم و از او الگو بگیریم کسی است که زندگی را با تمام آنچه برای او به بار آورده یکجا و بدون پروا پذیرفته است. خانه، محله، فرهنگ، جامعه را همچنان که هست با تمام مشکلاتش پذیرفته. پس قطعا چند کار نمی‌کند; اول از همه نگران نیست و بی‌باکانه می‌زید، چه در همان زاد بوم خودش بماند و چه از آن زاد بوم کوچ کند. داشته‌هایش را در رقابت با دیگران نمی‌سنجد و داشته‌های دیگران حسرت در دل او نمی‌آورد. رتبه را در کسب مال نمی‌داند و در عوض به «کسبِ حال» و «کارِ کشف» می‌پردازد. و سر آخر به اصطلاح تقویمِ خودش را از ارزش‌ها و سیستم‌ دولتی کسب نمی‌کند. منظور این است که خودش را در یک شغل و یا حرفه با معیارهای ساختاری هماهنگ نمی‌کند و به جای این معیارها تاثیر مثبت فردی و اجتماعی خودش را ملاک موفقیت می‌داند.

شاید کسی بگوید این حرف‌ها ایده‌آل‌هایی دست نایافتنی است. در پاسخ خواهم گفت دست نیافتن و تلاش برای رسیدن به مبنایی برای زیستن در آزادی و آزادگی بسیار لذت بخش‌تر و مفیدتر از زندگی پر از نگرانی و رقابت است. بهتر از زندگی برای کسب رتبهِ مالی و هماهنگ شدن با ارزش‌های واهی دولت‌هاست; زندگی که حالت نرمالش افسردگی و یاس است.

پس به گمانم رهایی از احساساتی که در ابتدا شرح دادم هم سهل است و هم ممتنع. سهل است چون برگشت به همان چیزی است که طبیعتِ آدمی است یعنی رهایی و آزادی و ممتنع است چون نیازمند کنار زدن پرده‌هایی است که ذهن ما را پوشانده‌اند. این کار در یک جمله زیستن برای خود است فارغ از آینه زنگار گرفته‌ای که خانواده، جامعه و ساختار سیاسی مقابل ما گرفته است.

پشت چراغ قرمز در هر تقاطع، فرمان را رها می‌کرد و دست‌هایش را نگاهی می‌انداخت. رگ و پی دست‌های لاغرش برجسته بود. دست‌هایش را باز و بسته می‌کرد، شبیه نوعی ورزش کردن. کنار لبش تبخالی در آمده بود. ته ریش سیاه و سفید و موهای نامرتب کوتاه داشت. پوست بدنش کم آب بود اما خودش می‌گفت «الان حالم بهتره.» چند هفته پیش، صدایش از اعماق تاریکی بیرون می‌آمد، حالا کمی راحت‌تر از همان موضوع‌های همیشگی صحبت می‌کرد «تو این خراب شده چی می‌گذره؟ از آدم‌ کوتوله‌ها چه خبر؟»

صبح سحر بیدار شده بودم و ساعتی در تخت خواب و ساعتی پشت کامپیوتر گذارنده بودم. بعد از صبحانه، همچنان احساس کسالت داشتم و حس می‌کردم در سرم کشتزار گندم دارم و باد در آن می‌پیچد. به او گفتم «چند وقتی است در مرز بین خواب و بیداری‌ام.» تک خنده خفه‌ای زد و تکانی خورد. بعد دوباره گفتم «این خستگی معمولیه؟ شاید به خاطر فصل بهار باشه.»

گفت «می‌خوای چند وقتی شبا عرق نخوری؟»

گفتم «می‌خوای چند وقتی افسرده نباشی؟»

بدنم سنگین و بی‌قرار است. خیلی کم و آنهم بی‌قرار و آشفته می‌خوابم. انرژی زیادی برای کار کردن ندارم و تصور می‌کنم که ذهنم کند شده. همیشه مردد هستم و نمی‌دانم کی این تردید‌ها به پایان می‌رسد. گاهی می‌اندیشم خودم دست به کار شوم و نقطه پایانی بر تمام این دلشوره‌ها و ناکامی‌ها بگذارم.

ممکن است روزی بیاید که اتفاق بدی بیافتد، همان پیشامدی که همیشه از آن هراس دارم و در نتیجه کنترل خودم را از دست بدهم. هم اکنون، پیشامدهای خوب هم مرا آرام نمی‌کند و غم و اندوه شدیدی بر من غالب شده.

گاهی دچار وحشتی بی‌حد و حصر می‌شوم، گاهی از قرار گرفتن در محیط‌های باز و شلوغ دچار هراس و وحشت می‌شوم، از موقعیت‌های اجتماعی ناشناخته می‌ترسم، فکرهایی دائم به سراغم می‌آیند و مرا رها نمی‌کنند، می‌ترسم عزیزانم را از دست بدهم، گاهی قدرت تکلم را از دست می‌دهم و مقابل بعضی افراد گنگ می‌شوم و هر چقدر تلاش می‌کنم کلمات از زبانم بیرون نمی‌آید.

این مشکلات را پیش هر روانشناسی ببرم، مرا افسرده می‌خواند و نیازمند جلسات مشاوره و یک سری قرص و دارو. چون به گمان وی این علائم نشان از اختلالات روانیِ مختلف است. هر کدام از این اختلال‌ها نامی در روانشناسی دارد و درمان پیشنهادی مشخص.

اما باید به خاطر داشته باشم که نگاهِ روانشناسیِ کلاسیک با نگاه انسان‌شناسانه، فلسفی و حتی روانشناسیِ بدنمند (Embodied Cognition) متفاوت است. در نگاه «انسان شناسانه» هر فرد، عضوی از یک جامعه است که در زمینه و زمانه خاصی زیست می‌کند و احوالاتش تنیده در شرایط همین اجتماع است. همه چیز را از اجتماع می‌آموزد از جمله اینکه چطور سخن بگوید، چه دیدی به درونیاتِ خود داشته باشد، چطور ذهنتیش را از جهان شکل دهد و حتی چطور افسرده شود.

در نگاه «فلسفی» انسان بودن تا حد زیادی فارغ از زمینه و زمانه تاریخی است، بلکه انسان بودن شرایطی است ناشی از داشتنِ نوع خاصی از قوه شناخت ویژه انسان است. همین قوه شناخت است که انسان را در هر جغرافیا و یا زمانه‌ای تعریف می‌کند. انسانی که می‌تواند سخن بگوید، استدلال کند، مسائل وجودی برایش ایجاد می‌شود و به این مسائل می‌اندیشد. انسانی که برایش مسائل اخلاقی پیش می‌آید و باید برای آنها راه حل بیابد. در دیدگاه فلسفی، مسائلِ بشری همیشه یکسان بوده‌اند و تا حد زیادی فارغ از دوره‌ تاریخی. در این دیدگاه، افسردگی بیشتر حاصل جدایی «اراده» از «کنش» است. انسان وقتی بخواهد و نتواند دچار حالتِ پژمرده‌گی و اندوه می‌شود.

در نگاه روانشناختی بدنمند (Embodied Cognition) تمرکز بر «تنانه» بودن یا «بدنمند» بودن انسان است. تاکید بر این است که درک ما از دنیا اساسا به واسطه «بدنمندی» ماست. به این دلیل که ما در دایره جغرافیایی خاص و در برهه‌ای خاص از گردش زمین به دور خورشید قرار گرفته‌ایم، زمان و مکان برای ما شکل گرفته است. از اینرو، افسردگی شامل سنگین شدن بدن، کم انرژی شدن بدن و درهم رفتگی بدنی است. همچنین شامل ترشح هورمون‌هایی است که نوعی از داغی و ترس را در بدن ما ایجاد می‌کنند.

به گمان من، افسردگی پدیده‌ای «طبیعی و انسانی» است. نمی‌توانم افسردگی را هر نوعی از اختلال روانی و یا بدنی تصور کنم. از اینرو، بسیار عادی است که افراد «دچار» شوند، دچار حالاتی متفاوت از جمله شادی زودگذر و یا نسبتا ماندگار، غم و اندوه موقت و یا نسبتا ماندگار. پدیده‌ها و رویدادهایِ بسیاری در زندگی شخصی و اجتماعی پیش می‌آید که هر کدام از این حالت‌ها را در سطوح مختلف در ما ظاهر می‌کنند. عده‌ای از افراد «پذیرای» این حالات هستند و عده‌ای بلافاصله در پی «انکار» هر حالتِ نامطلوب.

حالتِ مطلوبِ «بودن و زیستن» چیست؟ آیا فقط شادی و خوشی است؟ آیا انسان باید همیشه در حالت امنیت و آرامش باشد؟ ‌آیا چنین چیزی ممکن است؟ از طرف دیگر باید پرسید حالتِ غم و اندوه تا چه حد قابل تحمل است؟ اگر چنین حالتی گذرا نباشد و به حالتی وخیم و ماندگار تبدیل شود چه باید کرد؟

حتما مشاورانِ روانشناس و روانپزشکان می‌توانند در رفع حالات نامطلوب کمک شایسته‌ای کنند. اما این را نباید فراموش کرد که افسردگی و غم و اندوه بخشی از زندگی است. بخشی جدایی ناپذیر از حالتِ بودن ما (در دیدگاه فلسفی) و همچنین ناشی از این مساله است که ما انسان هستیم (در دیدگاه انسان شناسانه)، پس دچار چنین حالات مختلف می‌شویم چون بدنمند (روانشناسی بدنمند) هستیم.

نظر شخصی من این است که در زمینه افسردگی «پذیرا بودن» بهتر از «انکارکردن» است. کسی که پذیرای احوالات روحی خویش است به جای مقابله با خود و ایستادن مقابل آنچه طبیعی است، نحوه زیستن (بودن) خویش را در آغوش می‌کشد. پذیرا بودن یعنی اینکه افسردگی و غم و اندوه بخشی از من است; بخشی که نمی‌توانم و نباید انکار کنم. قرار نیست بارِ این حالت را من به تنهایی بکشم! زیرا در ایجاد شدنِ این شرایط مجموعه‌ای از عوامل انسانی و طبیعی نقش داشته‌اند. جغرافیا، برهه تاریخی، جامعه و «من»، این احوالات را ایجاد کرده است. افسردگی بیش از آنکه روحی، عمیق یا ذهنی باشد یک مساله تنانه و بدنی است. این مساله بیش از آنکه یک حالت دائمی باشد یک حالت گذرا است. این حالت برای هر کسی پیش می‌آید که زندگیش برای وی «مساله» است، یعنی تلاش می‌کند زندگیش را سامان دهد اما به هر دلیلی سامان نمی‌پذیرد. نباید فراموش کرد که زندگی سامان ناپذیر است و در مقابل خواست و اراده ما مقاومت می‌کند. ما تنها می‌توانیم سامانی موقت، آنهم در بخش‌هایی بسیار شخصی و تحت کنترلِ خودمان به زندگی ببخشیم. هر تلاش اضافی و یا توقع زیادی برای سامان دادن به زندگی، ما را دچار آشوب و دلهره می‌کند. از سوی دیگر همراهی با جریان زندگی و همسو شدن با احوالاتِ بدنی، ما را به سمت همزیستی با نابسامانی زندگی پیش می‌برد. به خاطر داشته باشیم که زیستن امری سامان ناپذیر است.

گلایهِ بیش از اندازه و رومانتیک کردن داستانِ زندگی یعنی فهم نادرست از آن. مقاومت بیش از اندازه و ایستادنِ سرسختانه مقابل زندگی نیز ناشی از فهم نادرست آن است. بلکه فهم درست، همراه شدن با نابسامانی و ذاتِ متعارض زندگی است. زندگی پر از تعارضاتی است که قرار نیست ما آنها را حل کنیم بلکه نیاز است با این تعارضات و تخالف‌ها همزیستی و هم‌باشی کنیم.