پراکسیس

در مهرماه ۱۳۵۶ (حدودا یک سال پیش از انقلاب ایران) کانون نویسندگان ایران با همکاری انستیتو گوته به مدت ۱۰ شب برنامه‌ای اجرا می‌کنند با عنوان «ده شب گوته» که در تاریخ ایران بی‌نظیر است. در این ده شب ۱۴ نویسنده و ۴۳ شاعر که در میان‌شان عده‌ای ممنوع‌ از قلم بودند و آثار تعدادی از آنها ممنوع‌ از انتشار بود، در جمع هزاران نفر از اهالی فرهنگ که زیر باران نشسته بودند، خواستار لغو سانسور و پذیرش حق آزادی‌بیان در ایران شدند. فراتر از آن، این نخستین حرکت و اعلام وجود دوباره کانون ‌نویسندگان ایران پس از تعطیلی آن در سال ۱۳۴۹ بود؛ امری که نشان می‌داد در شرایطی که حکومت پهلوی می‌کوشید وجود فضای باز سیاسی در ایران را به جهان اثبات کند، در جامعه و زیر پوست‌شهر نیز جنب‌وجوشی در جریان است. یک سال بعد، آن جنب‌وجوش‌ها، رنگ انقلابی به خود گرفته بود.[1]

مهمترین نویسندگان و شاعران آن دوران جمع شدند و برای هزاران نفر از آزادی بیان سخن گفتند. در شب نخست، بیانیه‌ای قرائت شد از طرف هیات دبیران کانون نویسندگان که مهم‌ترین خواسته کانون «آزادی اندیشه و قلم» بود، سپس «حفظ حقوق مادی نویسندگان». از نظر نویسندگانِ بیانیه «هرکس آزاد است که آن‌چه می‌اندیشد یا در قالب شعر و ادب ابداع می‌کند، بگوید و تقریر کند یا به‌چاپ برساند و به دیگران عرضه کند و اگر در بهره‌مندی از این آزادی، زیانی به دیگری یا کل جامعه رسید، پس از اثبات و وقوع زیان، درباره‌اش طبق موازین قانونی داوری شود.» بدین‌سان کانون «ممیزی قبل از چاپ و انتشار» را عملی منافی اصل آزادی و مخالف قانون اساسی می‌دانست و به همین دلیل ضمن مخالفت با سانسور کتاب و مطبوعات، خواستار لغو سانسور و انحلال ادارات و سازمان‌های ذی‌ربط با آن شد، زیرا این مهم را «یگانه شرط نمو استعدادها و ارتقای سطح فرهنگ در ایران» قلمداد می‌کرد و معتقد بود، جامعه ایران جامعه‌ای بالغ و مستقل و صاحب رای است که می‌تواند «خوراک اندیشه» خود را خود انتخاب کند: «اگر دستپخت هنرورزان، نویسندگان و اندیشمندان امروز ایران خام و ناگوار است ـ و که می‌گوید که خام‌تر و ناگوارتر از دستپخت شماست؟ ـ باری، بگذارید که مردم خود بچشند و داوری کنند.»[2]

تمامی سخنرانان شجاعانه از حق آزادی عقیده و بیان دفاع کردند و هر کدام به اشکال مختلف خواستار رفع سانسور شدند; نمونه‌ای عالی و بی‌نظیر از پارزیا (سخنان بی‌پروا) در تاریخ ایران. اما سرنوشت این افراد بعد از انقلاب ۱۳۵۷ایران با شعار استقلال و آزادی چه شد؟ حالا که چهار دهه از انقلاب ۵۷ گذشته است، به ضرورت تحقیقاتی نگاهی به زندگی این افراد انداختم و متوجه شدم از میان مهمترین برگزار کنندگان و سخنران تقریبا همگی ایران را ترک کرده‌اند یا پس از انقلاب در شرایط بدتری از نظر آزادی بیان قرار گرفته‌اند.

رحمت آاله مراغه‌ای (دبیر کانون نویسندگان) یک سال پس از انقلاب و مخالفت با تشکیل استبداد دینی تحت تعقیب قرار گرفت و از کشور خارج شد البته أواخر عمر به ایران برگشت، منوچهر هزار خانی (نویسنده و سخنران) دو سال پس از انقلاب از کشور خارج شد و به شورای ملی مقاومت ایران محلق شد و تا آخر عمر در خارج ایران زیست، شمس آل احمد (نویسنده، بردار جلال آل احمد، سخنران) به فعلایت حرفه‌ای خود ادامه داد، سیمین دانشوری (نویسنده و همسر جلال آل احمد) پس از انقلاب به کار حرفه‌ای خود ادامه داد البته در مواردی با سانسور مواجه شد، بهرام بیضایی (نویسند، سخنران) به سختی پس از انقلاب کار کرد و کارهایش از تیغ سانسور دور نبود و سرانجام به آمریکا رفت و سمت استادی در دانشگاه استنفورد را گرفت، غلام حسین ساعدی (نویسنده، سخنران) پس از انقلاب مجبور به ترک ایران شد و در فرانسه اقامت گزید و به گفته خودش قصد ترک ایران را نداشته اما مجبور بوده چون جانش در خطر بوده است، باقر مومنی (نویسنده، سخنران) دو سال بعد از انقلاب از ایران گریخت و به نویسندگی و فعالیت سیاسی ادامه داد، هوشنگ گلشیری (نویسنده، سخنران) بعد از انقلاب به فعالیت خود ادامه داد، کاظم اسلامیه ( نویسنده، سخنران) بعد از انقلاب از ایران فرار کرد و با جبهه نجات ایران همکاری کرد و در انتها پس از مرگ یارانش خودکشی کرد، داریوش آشوری (نویسنده، سخنران) هم اکنون در فرانسه زندگی می‌کند، مصطفی رحیمی (نویسنده، سخنران) با جمهوری اسلامی مخالفت کرد اما تحت فشار زیاد در ایران باقی ماند و علت مرگش سقوط از پشت بام اعلام شد، باقر پرهام (نویسنده، سخنران) در امریکا در گذشت، محمود به آذین (نویسنده، سخنران) پس از انقلاب تحت فشار قرار گرفت و سالها در زندان گذراند و اسمائیل خویی (نویسند و شاعر) پس از دوسال و اعدام دوستش از ایران گریخت. افراد زیاد دیگری که عضو کانون نویسندگان بودن نیز به سرنوشتی مشابه دچار شدند.

اما امروز، یعنی ۴۶ سال پس از «شب‌های شعر گوته»، وضعیت کانون نویسندگان ایران به چه شکل است؟ وضعیت کانون نویسندگان دچار باز گشایی خاصی نشده و می‌توان ادعا کرد در کل وضعیت سانسور و فشار بر نویسندگان بدتر شده. از ذکر مثال‌ها خود داری می‌کنم و در جای دیگری ثبت و ضبط خواهم کرد.

[1] https://hammihanonline.ir/news/culture/ده-شب-مهتاب

[2] https://hammihanonline.ir/news/culture/ده-شب-مهتاب

غزل شماره ۴۲

تو خنده مرا نمی‌فهمی و دلیل گریه مرا نمی‌دانی; من اسیر آزادی‌ام.

خنده می‌آیدم چو می‌پرسی / سبب گریه‌های زارِ مرا

آنکه یک صید دامش آزادی است / کی رها می‌کند شکار مرا

غزل شماره ۴۱

آدمی یک ذره گَرد است که به خاکی نشسته; در بادِ موافق، به هوای چیزی یا کسی از زمین جدا می‌شود. گاهی به آب می‌رسد و گِل می‌شود و چیز دیگری می‌سازد (بیگانگی ز خویش). گاهی گِل سرزمین خویش (وطن) است و گاهی گِل سرزمین غربت.

گَردم به جستجوی تو پرواز می‌کند / در خاک هم هوای تو پر می‌دهد مرا

شد گَردِ عُزلتم گِل آوارگی، اسیر / حُبِ وطن، نوید سفر می‌دهد مرا

این واژه مورد بررسی جدی میشل فوکو قرار گرفته و در چندین مقاله و کتاب از این واژه سخن گفته. به خصوص در یک سخنرانی با نام «سخنرانی بی‌باک» یا (Fearles Speech) که بعدها در کتابی با همین نام به چاپ رسید. «پارزیا» یعنی گفتن حقیقت و بیان شجاعانه حق حتی زمانی که این عمل برای ما خطری ایجاد کند. معمولا پارزیاست (کسی که جرات می‌کند و حقیقت را می‌گوید) نسبت به شنونده سخن در مقام پایین‌تر است اما این جرات را به خود می‌دهد که حق را بگوید.

میشل فوکو تأکید می‌کند که پارزیا علاوه بر شجاعتِ بیان حقیقت، حس مسئولیت ارائه آن را نیز در بر می‌گیرد. پارزیاست وظیفه بر عهده می‌گیرد تا دانشِ پنهان یا سرکوب شده را فاش کند و تناقضات و ناعدالتی‌های درون جامعه را آشکار کند. او با سخن گفتن، سعی می‌کند تغییر ایجاد کند و فضاهایی برای گفتگوی واقعی و مقاومت در برابر ساختارهای قدرتِ غالب ایجاد نماید.

با تحقیق درباره سخن بی‌ترس، فوکو پی می‌برد که پارزیا یا اعلامِ بی‌باکانهِ حقیقت نقش مهمی در به چالش کشیدن نُرم‌های ایجاد شده توسط ساختار قدرت دارد و همچنین می‌تواند دینامیک تثبیت شده یک ساختارِ قدرت طلب را بشکند.

میشل فوکو از خواننده دعوت می‌کند به صورت شجاعانه در راه بیان حقیقت بکوشد و نظریه‌های متداول را به چالش بکشد. او به ما می‌آموزد که با پارزیا چطور می‌توانیم دانش پنهان شده یا سرکوب شده را بیابیم و تناقضات در درون ساختار قدرت را آشکار کنیم تا فضای واقعی گفتگو ایجاد شود. فضایی که در آن گوینده‌ای که از لحاظ قدرت پایین‌تر از شنونده است از بیان حقیقت نهراسد و حق را بگوید.

واژه پارزیا یاد آور واژه‌های چون «حقیقت جویی» و «حقیقت گویی» در زبان فارسی است. همچنین واژه‌هایی شبیه «صراحت لهجه»، «رک گویی»، «حقیقت گو»، کسی که «بی‌پرده» سخن می‌گوید و «درشت گو» است. در حقیقت این یک وظیفه است که انسان‌ها حقیقت را اعلام کنند و از ساختار قدرت هراسی نداشته باشند. این تلاش‌ها بدون شک به ایجاد یک جامعه عادلانه و آزاد کمک می‌کند.

غزل شماره ۴۰

آزادی وقتی به دست می‌آید که چیزهایی از دست بدهی. من هیچ فرد آزاده‌ای ندیدم مگر گرفتار باشد!

آدمِ آزاده گرفتار «چیزی» نیست از جمله پول، قدرت و یا حتی زندان، اما گرفتار «کسان» دیگر است; کسانی که دوست می‌دارد.

غلام همتِ آزادیِ گرفتاری! / دری ز خندهِ گل در قفس گشود مرا

غزل شماره ۳۹

عمری ز شرابِ بی‌کسی‌ها / خود می‌خورم، دل خودم را

از یادِ نظاره‌ ات شَوم آب / نازم دلِ پُر دلِ خودم را

بیهوده اسیر در گداز است / من فرسودم، دل خودم را

در نگاه من این دست ابیات را هیچ «کارکرد» مفیدی نیست جز اعلام شیون و ناله از زندگی معمولی. حتی نمی‌توانم این ناله‌ها را به شکلی اگزیستانسیال تفسیر کنم و ناشی از نحوه بودن شاعر بدانم. منظورم این است که این ابیات ناشی از نگاهی اگزیستانسیال یا وجودگرایانه به زندگی نیست که نشان دهنده مسئولیت زیستن بخصوص در انتخاب کردن باشد. این ناله‌ها به گمان من بیشتر نشان دهنده این مهم است که شاعر سنت فکری که در آن رشد یافته را تکرار می‌کند. اگر به طنز این سنت فکری را «ناله‌ایسم» بنامیم، می‌توانیم مختصات آن را به این شکل بیان کنیم که ناله‌ایسم سنت فکری است که مبتنی بر تکرار ناله‌ای به شدت رومانتیک از تنهایی، درک نشدن، تنها ماندن، فهم نشدن توسط دیگران، بی‌وفایی دیگران و دور افتادن از آن چیز یا کسی است که گوینده دوست می‌دارد. در پایان باید متذکر شوم که حداقل در غزل‌هایی که تا به اینجا مرور کرده‌ایم (حدود ۴۰ غزل)، اسیر در بیشتر مواقع در بیت آخر باورها و یا سنتی که در آن پرورش یافته را زیر سوال می‌برد. در همین غزل مورد بحث نیز در بیت آخر تمام آنچه گفته یا از آن نالیده است را بیهوده می‌خواند و اعلام می‌کند که چنین نگاهی جز فرسودنِ خود نیست.

غزل شماره ۳۸

یکی از دوستانم پس از سالها اقامت در کانادا افسرده شده بود و به توصیه پزشک برای سفر به ایران آمده بود. از اسیر برایش نقل قول کردم که

بلبل گل‌های شوخ از دور بودن خوشتر است / سیر باغ آرزو بیزار می‌سازد مرا

دوستی دیگر که حساب بانکی پر از پول دارد و ملک و املاک بسیاری به نامش است. چند وقتی است دچار تنش و اضطراب فراوان است و به توصیه دکتر باید استراحت کند. پزشکش داروی خواب آور برایش تجویز کرده. به او گفتم:

غفلتم تعمیرِ آگاهی است، دیدم بارها / چشم خواب آلودِ من، بیدار می‌سازد مرا

غزل شماره (۳۷)

کو گریه‌ای که بی خبر از جا برد مرا

مجبور شد آخرین لامپ کوچه را با تیر بزند تا همه‌ جا تاریک شود. نگاهی به اطراف کرد و بلافاصله در چشم به هم زدنی خودش را آنسوی خیابان انداخت و پشت تیر چراغ برق پنهان شد. همه جا ساکت بود. چند دقیقه قبل ماشین سفیدی به سرعت رد شده بود و بعد کوچه ساکت و بی‌حرکت مانده بود. با صدای سوت دوستش به سمت او برگشت و دید به انتهای کوچه اشاره می‌کند. حیوانی در تاریکی آهسته تکان می‌خورد. شکارچی تفنگش را از روی شانه در آورد و به سمت حیوان نشانه رفت. نمی‌توانست درست تشخیص دهد; شاید یک گوزنِ پیر.

دوستش تفنگ را به سمت حیوان نشانه رفته بود اما موقعیت خوبی نداشت. باید اول مطمئن شود و بعد شلیک کند. ممکن است آن سایه اصلا شکار نباشد. چند ماه پیش یک شکارچی به اشتباه شکارچی دیگر را در کوچه‌ای تاریک با تیر زده بود. موقع شکار آنقدر مطمئن بوده که چند تیر خلاص هم اندخته. اما وقتی بالای سر جنازه می‌رسد، زن شکارچی می‌بیند با لباس استتار شهری، تفنگ دوربین دار، چاقوی بزرگ سیاهی در بغل که روی زمین دراز کشیده. با بدن پر از خون، آخرین نفس‌هایش را نگه داشته بود تا شکارچی احمق خودش را ببیند و با نگاهی تحقیر آمیز اشتباه مسخره‌اش را توی سرش بزند.

طبیعی است! وقتی یک عده در شهر مشغول شکار هستند این اتفاق‌ هم پیش می‌آید. به خصوص در شب احتمال چنین حوادثی زیاد است. در روز دید خوب است بعلاوه سر و صدای ماشینها و مردم حیوانات را در لانه‌هایشان نگه می‌دارد. معمولا شکارچیان در روز دنبال لانه حیوانات می‌گردند و کمتر کسی اسلحه به دست در خیابان دیده می‌شود.

او دیروز وقتی به دنبال زرافه‌‌های کوتوله مصری می‌گشت، احساس کرد در یک خانه متروکه زیر یک فرغون شکسته و وارونه چیزی تکان می‌خورد. دوربینش را در آورد و روی آسفالت خیابان نشست تا زیر فرغون را ببیند.

زن چاقی با چادری سیاه درست در راستای دیدش ایستاد. بعد پیر مردی با عصا پشت سرش و بعد نوجوانی که تازه سیبلهایش در آمده بود و بعد مردی با شلوار پارچه‌ای گشاد و سر آخر دختری موبایل به دست; همه پشت سر هم در صف خرید نان.

از روی آسفالت بلند شد و همانطور که سرش را خم کرده بود از خیابان گذشت و آهسته از صف نان گذشت و خودش را پشت دیوار شکسته خانه پنهان کرد. نوجوانی از صف بیرون آمد، نزدیک شد و در گوشش زمزمه کرد «این خانه جن داره، مواظب باش!»

چندین بار روزنامه از این موضوع گزارش نوشته بود و کلانتری محل مامور به آنجا فرستاده بود اما تحقیقات به جایی نرسید. صاحب خانه مشخص نشد و کسی به یاد نداشت آخرین بار چه کسی آنجا سکونت داشته. شهرداری قصد داشت آن خانه متروکه را فرهنگسرا کند. چند باری هم در روزنامه اعلامیه دادند اگر کسی نسبت به این ملک ادعایی دارد خودش را به شهرداری معرفی کند.

آنجا تبدیل شده بود به مکانی امن برای انواع حیوانات شهری. چند زرافه کوتوله، چند گراز و یک سمور آبی که در حوض خانه برای خودش لانه ساخته بود. لوله آب را جویده بود و به همین دلیل باریکه آبی به سمت جوی خیابان سرازیر شده بود. پرنده‌ها در کنار چند حیوان دیگر مثل سگ و گربه آنجا زندگی می‌کردند. به دلیل شایعات در مورد اجنه هیچ شکارچی به این خانه نزدیک نمی‌شد.

افراد مختلف که در صف نان ایستاده بودند به او اخطار دادند اما او همچنان پشت دیوار موضع گرفته بود و قصد داشت وارد خانه شود. یک کامیون ده تنی قراضه از راه رسید و با سر و صدای زیاد کلی شِن مقابل چند کارگر افغانی خالی کرد. چشم بادامی‌ها بلافاصله شروع به کار کردند. یکی فرغون می‌آورد و دیگری آن را پر می‌کرد. یکی هم ایستاده بود و سرش را بالا گرفته بود و ساختمان نیمه کاره را نگاه می‌کرد. قیافه‌اش به استاد کارها می‌خورد. سیگاری در آورد و آتش زد.

معلم باز نشسته‌ای بی‌خیال درِ خانه‌اش را باز کرد. زیرجامه گشادش را تا جایی که می‌شد بالا کشید و شروع کرد به شمردن ماشینهایی که از خیابان عبور می‌کردند. شکارچی دوربینش را در کیف گذاشت و اسلحه‌اش را در آورد. از دیوار نیمه کاره خانه وارد محوطه حیاط شد. بلافاصله متوجه چند حرکت ریز در اطراف شد. جانورهای ریز و درشت خودشان را لای آشغالهای ساختمانی پنهان کردند.

هیچ تردیدی نداشت که می‌تواند چند شکار خوب گیر بیاورد. می‌تواند عکس حیوانات را در مغازهِ شکارش آویزان کند و الگویی شود از یک قهرمان شهری که چندین حیوان اِشغال‌گر و مزاحم را کشته و مردم را از شر آنها خلاص کرده.

حیوان‌های متجاوز ممکن است به هر جایی سر بزنند. اگر شکارچی دور و بر نباشد، روز روشن سوار مترو می‌شوند و کیسه‌های خرید مردم را آهسته و بی‌خیال نوش جان می‌کنند. بیشتر سوار کابین زنها می‌شوند. سراغ هر کیسه خریدی که بروند، کسی صدایش در نمی‌آید و فقط تماشا می‌کند. چاره‌ای نیست! چه کار می‌توانند بکنند؟ جیغ و داد که فایده ندارد. شکارچی نیستند که تفنگ در بیاورند و او را بکشند. اگر مقاومت کنند ممکن است صدمه ببینند. حیوان زبان نفهم به کسی رحم نمی‌کند، گرچه شهری شده است و آداب شهر را می‌داند اما هنوز اگر کوچکترین تعرضی ببیند وحشی می‌شود. تصور یک گراز وحشی در کابین مترو که هر لحظه خودش را به در و دیوار و آدمها می‌کوبد دلیل خوبی برای سکوت مردم است. بهتر است خیلی متمدنانه خرید خود را در اختیار حیوان قرار دهید تا میل کند و در ایستگاه بعدی پیاده شود.

شکارچی بودن شغل پر خطری است. خیلی‌ها جانشان را در این راه از دست داده‌اند. خیلی‌ها دچار نقص عضو شده‌اند‌ و بعضی‌ها مفقودالاثر; احتمال زیاد حیوانهایی‌ که آنها را گیر انداخته‌اند همانجا دلی از غذا سیر کرده‌اند. به هر حال حیوان‌ها هم فرق شکارچی و مردم عادی را می‌دانند.

او در یک حرکت سریع برگشت و به سمت فرغون شکسته تیری در کرد. ناله‌ای بلند شد و حیوان تکانی خورد. بعد بلافاصله تفنگش را به سمت بالا گرفت و تیری از پنجره در تاریکی فرستاد. دوباره صدایی بلند شد و حیوانی به زمین خورد و خاک بلند شد. بعد تیری دیگر و بعد چند تا پشت سر هم، اما ظاهرا دیگر نتوانست چیزی شکار کند. در یک لحظه متوجه شد دو چشم سیاه گنده از دل تاریکیِ پنجره نگاهش می‌کند. سریع خودش را از دیوار شکسته خانه به بیرون پرت کرد.

معلم باز نشسته همچنان ماشینها را می‌شمرد. دختر نوجوان که آخر صف بود حالا سر صف بود. کارگر‌ها نصف شنها را بار زده بودند. زنی که کالسکه بچه‌اش را آهسته هل می‌داد ایستاد و شکارچی را نگاه کرد. سرش را به چپ داد به او خیره شد بعد از چند لحظه سرش را به راست مایل کرد و باز خیره ماند. سر آخر موی کنار صورتش را زیر روسری داد و رفت.

او چند حیوان را شکار کرده بود اما نمی‌توانست لاشه آنها را به شهرداری تحویل دهد. یاد آن چشمهای سیاه افتاد که گویی موهای زبر و بلندی آنها را از هر طرف احاطه کرده بود.

شلوارش را بالا کشید و کمرش را سفت کرد و زیر لب گفت «برای امروز کافی است». آدم وقتی خسته باشد احتمال خطایش زیاد است. این جمله را در کلاسهای حیوان کشی در شهرداری به او یاد داده بودند. یک شکارچی باید همیشه آماده و پر انرژی باشد و وقتی حس می‌کند خسته است بلافاصله کارش را تعطیل کند.

آن شب وقتی تفنگش را به سمت سایه سیاه گرفته بود، یک لحظه احساس کرد خیلی خسته است. چند ماهی می‌شد که هر روز شکار می‌کرد. اوایل خیلی هیجان‌انگیز بود; پرسه در شهر با تفنگی بر دوش و لباسهای استتار شهری افتخار آمیز است. اما کم‌کم روحیه‌اش را باخت. بعضی وقتها دیدن حیوانات در لحظه جان دادن اذیتش می‌کرد یا شب در خواب ناله حیوانات را می‌شنید.

شکارچی بلافاصه در یک لحظه شاخ‌های بزرگ یک گوزن نر را تشخیص داد. شلیک کرد، چند بار پشت سر هم. صدای افتادن حیوان محله را لرزاند. طوری افتاد که شاخ‌هایش در جوی آب قرار گرفت و تنش روی باغچه کنار پیاده‌رو پهن شد. خون حیوان به جوی آب رسید و به سمت پایین خیابان حرکت کرد. شکارچی احساس غرور ‌کرد.

غزل شماره (۳۵)

شاید همانقدر که احساسات و أحوال ما تابعی از وقایع اطراف است، به همان اندازه تابع «تفسیر» ما از این وقایع باشد. به عبارت دیگر، اگر به دلیل نداشتن چیزی یا نکردن کاری حسرت می‌خوریم، ممکن است «تفسیر بازیگوشانه» از همین موضوع أسباب سرخوشی و لذتی گذرا فراهم کند. درست است که ما محکوم به دیدن و تجربه کردن بسیاری از وقایع هستیم، اما به همان مقدار در تفسیر و تحلیل این وقایع «آزادیم». همین آزادی ذهنی و امکان تفسیر به رای است که «طنز»‌ را شکل می‌دهد. در واقع، طنز تفسیری بازیگوشانه، متفاوت و به اختیارِ ما از وقایع است و می‌تواند واقعیت تلخ و بی‌رحم را با تفسیری دلبخواهی جابجا کند. می‌توانیم اتفاقات بد را «بازگویی» کنیم و به حقایقی ادبی پیوند بزنیم، همچون این ادعا که «حسرت می‌تواند لذت بخش باشد» و یا «اینکه به نتیجه نرسیده‌ایم خود یک نتیجه است.» پس اسیر گفت:

می‌کنم کام دل از لذت حسرت شیرین / این ثمر بس که امید ثمری نیست مرا