پراکسیس

خلاصه کتاب «راهنمایی برای مقاومت اخلاقی; نافرمانی»

نوشته فردریک گرو

تمام فصول این کتاب را بدقت مطالعه کردم و خلاصه‌ نوشتم. همچنین در مباحث زیادی از اصطلاح شناسی این کتاب بهره بردم. حالا آماده‌ام پادکستی از محتوای این کتاب تنظیم کنم.

فصل آخر کتاب به‌نظرم بسیار خواندنی است و نویسنده نشان داده است که کاملا تواناست مکالمه‌ای به سبک سقراط بنویسد. در این مکالمه چند معنی مختلف از عدالت بحث شده.

در پایان هم بخشی کوتاه در کتاب آمده با نام «انسانیت ناهم‌گون». نویسنده در طول این کتاب تاکید داشت که خیانت واقعی زمانی پیش می‌آید که خودت به خودت دروغ بگویی. به عبارت دیگر یک فرمانبردار، مهم نیست چه توجیهاتی را بیان کند، به هر حال خائن به خودش است. همچنین یادآوری می‌کند که بسیاری از آدمیان از آزادی هراس دارند چون نمی‌دانند با آن چه باید بکنند.

خلاصه کتاب «راهنمایی برای مقاومت اخلاقی: نافرمانی»

نوشته فردریک گرو

این جملات برای شما آشناست؟

«شانسی داشتیم در خاور میانه به دنیا اومدیم!»

«تقصیر من نیست، شناس بدی داشتم، قربانی بودم»

«ببین کسانی باید اعتراض کنند که شهرت دارند یا در جامعه تاثیرگذار هستند»

«به من دستور دادند که این‌کار را انجام بدم. فرقی هم نمی‌کرد اگر من انجام نمی‌دادم، یکی دیگه انجام می‌داد»

فصل دهم کتاب را چند بار خواندم و هربار نویسنده را بیشتر تحسین کردم. به زیبایی چهار معنای مختلف مسئولیت را برشمرده و نشان داده است افراد با چه بهانه‌هایی از زیر بار مسئولیتی که بر دوششان هست شانه خالی می‌کنند.

انسان خام می‌گوید: «چه بد‌بیاری ناگهانی برای من رخ داده است!» در حالی که انسان عاقل می‌گوید: «بسیار خب، من اینجا هستم و آماده‌ام، باید به خودم نشان دهم که به رویارویی با آنچه برایم رخ می‌دهد توانا هستم.»

نقل قولی از داستایوسکی در کتاب هست به این شکل که همه ما مسئول هستیم، برای همه چیز و در محضر همگان، «و من بیشتر از همه» من بیشتر از هر کسی، چرا که با استناد به دیگران، خطر کمرنگ‌کردن مسئولیتم را می‌پذیرم. هر چه باشد اگر همه مسئول هستیم، پس شاید من کمتر از هر کس دیگری مسئولم. در واقع همه کمتر مسئول‌اند، چرا که مسئولیت بین بسیاری از افراد تقسیم شده است. سهم من ضرورتا محدود است.

فردریک گرو همچنین تمایز به‌ بین دو نوع فلسفه قائل می‌شود. سوژه‌ی مسئولیت‌پذیر از سوژه‌ی کلاسیک فلسفه که همیشه جهانشمول و به طور نامحدود بخش‌پذیر است (کوگیتو، خود استعلایی) متمایز است. سوژه‌ی کلاسیک فلسفه دوست دارد نظریه پردازی کند و می‌گوید من می‌اندیشم پس هستم اما سوژه مسئولیت‌پذیر (در فلسفه امروزی) می‌گوید من هستم از آنجا که من کس دیگری نیستم.

خلاصه کتاب، فصل دهم

«راهنمایی برای مقاومت اخلاقی، نافرمانی» نوشته فردریک گرو

در ابتدا باید بگویم تجربه خواندن این فصل برای کسانی به آهسته خواندن متن علاقه داشته باشند، بی‌نظیر است. متن توقفگاه‌های زیادی دارد، باید روی سنگی بشینی و به جمله‌ای ساعت‌ها بیاندیشی و شرایط خودت را نسبت به آن ایده بسنجی.

سقراط: شجاعت اراده‌ای پایدار است. وقتی «ثابت قدم» می‌مانم، وقتی بی‌توجه به ترس، پایداری را اثبات می‌کنم و خود را به وفادار ماندن در مسئولیتم مجبور می‌کنم، آیا فرمان می‌برم یا فرمان می‌رانم؟ البته به خودم فرمان می‌دهم که اطاعت کنم.

در آخرین لحظه، همیشه من هستم که برای اطاعت به خودم حکم می‌دهم. اما مساله این است که «خود» از نظر هانا آرنت یک موجود واحد نیست در واقع «دو در یک» است. یعنی آدمی دائم در درون خود به نوعی با خویش در ارتباط است. تا زمانی که از خود اطاعت می‌کند، نوعی از هماهنگی، تعادل و یا عزت نفس در او برقرار است. وقتی که از قوانین درست اطاعت می‌کند نیز چنین تعادلی برقرار است. اما زمانی که جرمی مرتکب می‌شود یا از فرمانروای ظالم اطاعت می‌کند،

این تعادل به‌هم می‌خورد. آنچه از دست می‌رود، عزت نفس اوست گرچه بگوید «مامورم و معذور». از نظر آرنت، اطاعت با توجیه «مامورم و معذور» معادل انجام جرم است. فرد در آن لحظه تصمیم می‌گیرد تا آخر عمر با خودی گناه‌کار و حقیر زندگی کند.

اگر عملی درست است نیاز به توجیه کردن آن نیست، اگر گفتمانی مشروع است نیاز به دلیل آوردن برای مشروعیت آن نیست. تنها وقتی به توجیه کردن و دلیل آوردن روی می‌آوریم که عملی منصفانه نیست، توجیه‌پذیر نیست. برای مثال، همیشه از خود می‌پرسم چرا واژه‌ی «مقدس» به نام مشهد اضافه می‌شود؟ اگر مشهد واقعاً مقدس است و این واضح است، چرا این قید به آن اضافه می‌شود؟ در نظر ساخت‌شکنان، آوردن قید مقدس در کنار نام مشهد نشان می‌دهد که این شهر هر چیزی هست جز مقدس؛ اما عده‌ای قصد دارند این قید را به آن بچسبانند.

آنچه ما را از انجام شر باز می‌دارد و آن را منع می‌کند، مساله ارزش نیست بلکه رابطه خود با خود است که نمی‌خواهیم هماهنگی آن را خراب کنیم، اعتمادی که شخص در خود برای خود ایجاد کرده است; رابطه‌ای بر اساس عزت نفس.

آنچه ما را به نافرمانی وادار می‌کند، اندیشه‌ی در حال اندیشیدن و کار انتقادی است. سنجش سقراطی مستلزم این اندیشه در حال اندیشیدن است، نه اندیشه‌ی اندیشیده‌شده.

هیچ کس نمی‌تواند به جای من فکر کند، به جای من تصمیم بگیرد و به جای من نافرمانی کند.

سرپیچی جمعی زمانی به یک جنبش تاریخی واقعی و پایدار تبدیل می‌شود که خودهای مستقل و غیرقابل واگذاری در یک ارتعاش مشترک به هم بپیوندند.

خلاصه فصل هفتم، «راهنمایی برای مقاومت اخلاقی; نافرمانی» نوشته فردریک گرو

نویسنده بین مشارکت سیاسی و ازدواج مقایسه می‌کند. آیا کسی تو را مجبور به ازدواج کرد؟ خودت انتخاب کردی! آیا کسی تو را به رای دادن وادار کرد؟ خودت رأی‌ات را در صندوق انداختی! در هر دو مورد، قوانین بازی را پذیرفته‌ای، چه در دموکراسی و چه در ازدواج. به بیان دیگر، با رضایت خود، خود را زندانی کرده‌ای. بنابراین، عده‌ای می‌گویند: «خیلی دیر است! تو رضایت دادی و حالا باید فرمانبردار باشی.»

مدرنیته سیاسی جدید مرجع خود را در این نوع اطاعت می‌جوید. هر حاکمی با فراخوان مکرر به پیمان جمهوریت این مسیر را دنبال می‌کند. اگر از قانونی که به نظرت ناعادلانه است سرپیچی کنی، نمایندگان انتخابی به تو خواهند گفت: «باید از قوانین تبعیت کنی. بازی را پذیرفته‌ای و همیشه رضایت داده‌ای.»

حاکمان می‌گویند: «حالا خیلی دیر است؛ باید قبلاً به این فکر می‌کردی، تو ما را منصوب کردی؛ هیچ راه برگشتی نیست.» پاسخ کسانی مثل هانا آرنت و هابز این است که ما نه برای اطاعت، بلکه برای ساختن جامعه‌ رضایت دادیم. اما حکومت‌های خودکامه و حتی دموکراسی‌های کنونی، رضایت ما را به‌عنوان امری پیشینی فرض می‌کنند و از این طریق ما را سرکوب می‌کنند. به همین دلیل، فردریک گرو به دموکراسی انتقادی اعتقاد دارد.

خلاصه فصل پنجم، کتاب راهنمایی برای مقاومت اخلاقی; نافرمانی

نوشته فردریک گرو

عرف، نخستین دلیل بندگی خودخواسته است. شاید راز اطاعت نه در اشتیاق، بلکه در سکون و انفعال نهفته باشد. اطاعت از قوانین بیشتر به واسطه عادت شکل می‌گیرد؛ عادتی که با گرایش به پیروی از جمع و گله تقویت می‌شود. هر کس رفتار خود را همسو با دیگران تنظیم می‌کند و به نوعی از هم‌نوایی پیروی می‌کند. افراد در بند اکثریت گرفتار شده‌اند و بدون "دیگران" موجودیت ندارند. در این هم‌نوایی، فرد به خود می‌گوید "مثل همه باش تا مورد سوال قرار نگیری و جلب توجه نکنی."

در جامعه، امر اجتماعی از ابتدا به استاندارد شدن امیال، رفتارهای مشابه، سرنوشت‌های از پیش تعیین‌شده و هویت‌های هنجارمند منتهی می‌شود. افراد باید در این چهارچوب‌ها به عنوان انسان‌هایی مانند دیگران شناخته شوند؛ شخصیتی "خاکستری" و قابل پیش‌بینی.

هم‌نوایی با سنت‌ها دو نوع مقاومت ایجاد می‌کند: طنز ایرادگیرانه و فتنه‌انگیزی عیب‌جویانه. هر دوی این واکنش‌ها در واقع نقش‌آفرینی ساده‌ای از فردی است که می‌خواهد "باهوش" به نظر برسد بدون آنکه عزم واقعی برای اعتراض و نافرمانی داشته باشد.

در مقابل، باید به دنبال سبک زندگی‌ای بود که تا حد امکان از الزامات اجتماعی و فرهنگی خفقان‌آور آزاد باشد؛ زندگی ساده و سبک‌باری همچون دیوژن کلبی. اگر کسی به سبک زندگی نافرمان شما ایراد می‌گیرد، گفته نیچه را به خاطر داشته باشید: "زمانی که من خود را لایق رقابت با دیگری می‌بینم، آن دیگری با من همسان می‌شود."

خلاصه کتاب، فصل چهارم

«راهنمایی برای مقاومت اخلاقی; نافرمانی»‌ نوشته فردریک گرو

در سال ۱۴۰۱ دختران ایرانی را با آنتیگون مقایسه می‌کردند. من هم در کلاس‌های نقد هنری این تراژدی را تدریس کردم و می‌توانید محتوای آن را در فهرست مطالب کانال بیابید. به عقیده فردریک گرو آنتیگون الهه سرکشی است، شخصیتی که نافرمانی گستاخانه، علنی و غرور آفرین را برای ما مجسم می‌کند. فایل صوتی این تراژدی یونانی در همین کانال موجود است.

به شکل خلاصه آنتیگون دختر شاه ادیپ است. شاه ادیپ همان شخصیت معروف که نادانسته پدر خود را کشت و با مادرش ازدواج کرد و شاه شهر تب شد. از آن ازدواج چهار فرزند بدنیا آمد دو خواهر و دو پسر. پس از اینکه ادیپ متوجه شد نادانسته چه اشتباهی کرده و پدرش را کشته و با مادرش خوابیده است، خودش را کور کرد و سر به بیابان گذاشت و مرد. سپس دو پسرش سر جانشینی با هم جنگیدند و هر دو مردند. بردار ادیپ شاه (کرئون) به تخت نشست و دستور داد یکی از برادران را به عنوان قهرمان به خاک بسپارند و دیگری را یاغی اعلام کرد و دستور داد کسی حق ندارد برای او مراسم خاکسپاری برگزار کند. آنتیگون بر خلاف فرمان شاه، بردارش را به خاک سپرد. در نتیجه، کرئون او را زنده به گور کرد. این دستور باعث خودکشی نامزد آنتیگون (پسر کرئون) و همسر کرئون شد.

این تراژدی الهام بخش بسیاری نویسندگان و متفکرین بوده است از جمله فروید، هگل و نیچه. این تراژدی سترگ است، ساختارش بی‌عیب و نقص است و شخصیت‌ها در هویت‌های مضطربشان سر جای خود قرار گرفته‌اند از جمله خواهر آنتیگون ایسمنه که محتاط و حسابگر است و آنتیگون را در این سرکشی بر علیه پادشاه همراهی نمی‌کند و زنده می‌ماند. آنتیگون از روی هوس و گستاخی یا از روی دیوانگی، منفعت طلبی یا محاسبه نافرمانی نمی‌کند. او در واقع حقیقتا تابع قوانین الهی و اخلاقی است مبنی بر اینکه جنازه فرد مرده باید به خاک سپرده شود تا آرامش ابدی کسب کند.

به نظر هگل تراژدی آنتیگون تصادم رودررو بین دو سامانه از ارزش‌هایی است که هر کدام مشروع، عادلانه و حتی مکمل هستند. به همین دلیل انتخاب و گفتن این که حق با کرئون است (که سعی دارد نظم را به شهر تب بازگرداند و از کشتار بیشتر جلوگیری کند) یا با آنتیگون که می‌خواهد قوانین الهی را اجرا کند و برادرش را به خاک بسپارد، غیر ممکن است. سر آخر آنتیگون به این خاطر که می‌خواست جنازه‌ای را که در معرض نور روز رها شده بود خاک کند، محکوم به زنده‌به گوری شد. این باکره آسیب پذیر در برابر مردان شهر به پا خواست; این موجود خانگی از سخن گفتن بی‌پرده نهراسید.

خلاصه فصل سوم

کتاب «نافرمانی; راهنمایی برای مقاومت اخلاقی»

• در این فصل فردریک گرو با الهام از ارسطو به نوع مطلوبی از فرمانبرداری اشاره می‌کند. ترجمه فارسی این بخش قوی نیست و برای درک بهتر، متن را با نسخه انگلیسی مطابقت دادم.
• فرمانبرداری طبیعی یعنی چه؟ باید این نکته را پذیرفت که بین انسان‌ها تفاوت وجود دارد به این معنی که از استعدادها و مهارت‌های مختلفی بهره می‌برند. در این نظام طبیعی اطاعت به این معنی است که اشخاص جایگاه حقیقی خود را بیابند، جاگیر شوند و با آسودگی در آن قرار گیرند. در واقع نوعی دل سپردن به کسی است که می‌تواند شما راهنمایی کند.
• توضیح و تبیین این مساله بسیار مشکل است و می‌تواند آسیب‌های زیادی داشته باشد اما بیان کردن آن در قالب یک نظریه می‌تواند کمک کننده باشد. بنابراین، نوعی از اطاعت وجود دارد که مبتنی بر برتری طبیعی افراد در راهبری و هدایت دیگران است.
• در چنین شرایطی حکمران واقعی دارای لیاقت، فضیلت و دغدغه‌مندی واقعی است و فرمانبرداری از او کار درستی است. گرچه این مساله در مقیاس یک کشور یا یک جامعه بزرگ بسیار بعید بنظر می‌رسد اما شاید بتوان آن را در مقیاس کوچک پذیرفت.

فصل دوم

خلاصه کتاب «نافرمانی»

• این فصل با الهام از افکار میشل دو مونتی فیلسوف و جستار نویس دوران رنسانس نوشته شده. همچنین بحث اصلی در این فصل معرفی اصطلاحی است به نام "اطاعت مازاد".

• پرسش اساسی این است که چرا مردم تسلیم می‌شوند؟ فرمانبردار می‌شوند و زیر یوغ یک ستمگر رنج می‌کشند؟‌ یک پاسخ این است که مردم نه به‌رغم اینکه تعدادشان بیشتر است، بلکه به این دلیل تسلیم می‌شوند که تعدادشان بیشتر است. به عبارت دیگر، اگر اکثریت ساکت‌اند، بیش از هر چیز به این دلیل است که یافتن صدای واحد برایشان دشوار است; ساکت‌اند چون خیلی زود صدایشان ناهنجار می‌شود.

• راه حل پیشنهادی چیست؟ نیاز نیست مردم کار بزرگی انجام دهند مثلا نافرمانی یا شورش کنند یا خود را به خطر بیاندازند. فقط کافی است اطاعات مازاد انجام ندهند. منظور این است که بد اطاعت کنند و از روی بی‌میلی و بی‌علاقگی اطاعت کنند; اجرای دستورات با ضعیف‌ترین دل‌ بستگی ممکن.

• «از تو نمی‌خواهم دستانت را به گردن ستمگر بیاویزی تا او را سرنگون کنی، بلکه می‌خواهم صرفا دیگر از او حمایت نکنی; سپس نظاره کنی، مثل یک غول بزرگ که پایه تندیسش جدا شده، روی وزن خودش فروریخته و تکه تکه شده است»

خلاصه فصل اول

کتاب «راهنمایی برای مقاومت اخلاقی; نافرمانی»

دوگانه‌انگاری شامل این فرض است که انسان متشکل از روح و بدن است و به دلایلی که می‌توان آنها را عجیب دانست معمولا روح بر بدن انسان اولویت داده می‌شود. در فصل اول با عنوان «تسلیم تا شورش» متوجه می‌شویم که دوگانه‌انگاری توجیه کننده کنش‌های افراد فرمانبر است. ضرب المثل فارسی که «مامورم و معذور» تنها یک توصیف ساده از این پدیده است. به گمان نویسنده بسیاری از افراد در جامعه فرمانبردار نظام یا ساختاری هستند که با قسمت زیادی از معیارها و ارزش‌های آن مخالفند اما توانایی ابراز مخالفت خود را ندارند. بنابراین فرمانبرداری خود را به این شکل توجیح می‌کنند که "من صرفا برده نظامی هستم که تقبیحش می‌کنم بدون اینکه ابزار پیکار با آن را در اختیار داشته باشم. بازوی من عمل می‌کند، هوشم در کار است، بدنم حرکت می‌کند، مغزم محاسبه می‌کند. اما این من نیستم، این من نیستم که صحبت و حرکت می‌کند، حتی این من نیستم که فکر می‌کند،: اندام من توسط شخص دیگری به حرکت در آمده‌اند."

خلاصه کتاب «راهنمایی برای مقاومت اخلاقی; نافرمانی»

نوشته فردریک گرو

این کتاب به نوعی دو مقدمه دارد که در دو پارگراف زیر خلاصه کرده‌ام; "ما امر ناپذیرفتنی را پذیرفته‌ایم" و "وارونگی هیولاها"

مشکل اینجاست که مردم زیادی فرمانبردار هستند و شورش نمی‌کنند! در مقابل چه؟ در مقابل سه وضعیت جهانی: بی‌عدالتی اجتماعی و نابرابری، وضعیت محیط زیست و در نهایت به این دلیل که سیستم اقتصادی به سرعت تولید سرمایه را به قیمت گرو گذاشتن آینده انجام می‌دهد. نویسنده پدیده نافرمانی را بر اساس پدیده (به گمان او) عجیبِ فرمانبرداری درک می‌کند، زیرا به نظر او نافرمانی امری طبیعی است اما اینکه مردم فرمانبردار شده‌اند واقعا تعجب آور است. به خصوص در مقابل سه وضعیت جهانی که در بالا گفتیم یعنی بی‌عدالتی، وضعیت وخیم محیط زیست و از بین بردن منابع طبیعی و تولید ثروت به قیمت از بین رفتن آینده. فردریک گرو می‌گوید: قیام چیزی نیست که از میان امکان‌ها انتخاب شود. وقتی ظرفیت نافرمانی ملموس و واگیر دار شود و تجربه امر غیرقابل تحمل رشد کند به امر بدیهی بدل شود، شروع به اثر گذار می‌کند.

در بخش دوم در اشاره به بخشی از داستان برادران کارمازوف نوشته داستایوسکی، نویسنده به تحلیل شرایط فرضی می‌پردازد که مسیح دوباره در جامعه ظهور می‌کند. آیا کلیسا، نماینده دین مسحیت، او را خواهند پذیرفت؟ خیر. در حالی که مردم دور مسیح حلقه‌ زدنده‌اند، در سکوت و بی‌عملی آنها کشیش اعظم بهمراه گروهی از نگهبانان مسیح را دستگیر و زندانی می‌کنند. «آنها پسر خدا را به زندان اداره‌ی بررسی عقاید ارتداد آمیز می‌برند». مسیح در مقابل سوالات کشیش سکوت می‌کند. او انتظار دارد وقتی مردم اطمینان قلبی دارند که او پسر خداست با او همراه شوند اما ظاهرا این انتظار زیادی از مردم است! کلیسا اینجاست تا مستقیم به مردم بگوید چه چیزی برای آنها خوب است و چه چیزی بد است; پس مردم مجبور نباشند بیاندیشند و خیالشان راحت باشد. اما مسیح انتظار بیش از حدی از انسان دارد و (برخلاف کلیسا) ترجیح می‌دهد آزادی بشریت را پیشنهاد کند.

در حال حاضر مشغول خواندن کتاب‌های آقای فردریک گروس هستم. کتابی از ایشان پیدا کردم با این عنوان

«نافرمانی، فلسفه مقاومت».

خلاصه مروری بر این کتاب:

در این کتاب با اشکال نافرمانی، انتقاد به دموکراسی و مقاومت اخلاقی آشنا می‌شویم. باید دقت کرد که بین مبارزه، مقاومت و نافرمانی تمایز وجود دارد. گروس توجه ما را به مقاومت آنتیگون (شخصیت زن اول تراژدی یونانی) جلب می‌کند و درس‌هایی که از دادگاه نازی‌ها پس از جنگ جهانی گرفتیم. (رجوع کنید به نوشته‌های آنا هارنت)

یکی از سوالاتی که کتاب در پی پاسخ دادن به آن است: چرا ما تا این حد از فرمانبری استقبال می‌کنیم و حتی از آن لذت می‌بریم؟

پاسخ گروس این است که «مسئولیت‌های نامحدودی» بر عهده ما گذاشته شده است که وحشت ناک است از جمله اینکه مسئول اشتباهاتمان هستیم، معنایی که به اتفاقات گوناگون می‌بخشیم، مراقبت از دیگران، تلاش و تقلا در تنهایی خودمان در فهم مردم دنیا. این مسئولیت‌ها بسیار زیاد است و الزامات زیادی برای ما به بار می‌آورد. تمایل ما به تعویق انداختن مسئولیت، مشوق اصلی ما به پذیرفتن و عمل به قوانین است زیرا به این شکل می‌توانیم قانون گذاران را مسئول اتفاقات بدانیم و آنها را لایق سرزنش و سرکوفت قلم داد کنیم. همانطور که آیشمن (افسر نازی دست‌گیر شده یکی از مسئولان کوره‌های آدم سوزی یهودیان) در دادگاه پس از جنگ می‌گفت: ما فقط از دستورات پیروی می‌کردیم.

این مساله منجر به جدایی خطرناک بین روح و بدن می‌شود، به این معنی که ما اینطور اعمال خود را توجیه می‌کنیم که این کارها را با بدنمان و به صورت فیزکی انجام می‌دهیم اما در دلمان یا در روح خود از این کارها بیزار هستیم. به این شکل ما کارهای خود را به گردن اعضا خود می‌اندازیم و از بار مسئولیت آن می‌کاهیم و در نهایت قوانین، قانون‌گذاران و یا دستورات را مسئول می‌دانیم. [1]

ادامه مطلب در پست‌های بعدی در پرونده «پیاده‌روی و فلسفه»

[1] https://lareviewofbooks.org/article/whom-on-frederic-gross-disobey/